Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie: Kraina Jezior i Torfowisk

Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie stanowi unikatowy region geograficzny zlokalizowany we wschodniej Polsce, będący najbardziej wysuniętą na zachód częścią rozległego Polesia – krainy naturalnej rozciągającej się przez terytoria Polski, Białorusi i Ukrainy. Ten wyjątkowy obszar, nazywany często „Krainą Jezior i Torfowisk”, wyróżnia się na mapie Polski szczególnym nagromadzeniem jezior polodowcowych, rozległych kompleksów torfowisk, podmokłych łąk oraz ekosystemów bagiennych, tworząc krajobraz o niezwykłych walorach przyrodniczych i estetycznych.

Region ten, zajmujący powierzchnię około 1250 km², położony jest w północno-wschodniej części województwa lubelskiego, pomiędzy dolinami rzek Wieprz na zachodzie i Bug na wschodzie. Od północy granicę Pojezierza wyznacza Kanał Wieprz-Krzna – jedna z największych inwestycji melioracyjnych w powojennej Polsce, zaś południowa granica regionu przebiega mniej więcej na linii Łęczna-Urszulin-Włodawa.

Geneza i ukształtowanie terenu

Współczesny krajobraz Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego jest rezultatem procesów geologicznych związanych z działalnością lądolodu skandynawskiego, który kilkakrotnie nasuwał się na te tereny podczas epoki lodowcowej. Ostateczny kształt regionu formował się głównie podczas zlodowacenia środkowopolskiego oraz północnopolskiego (bałtyckiego), które zakończyło się około 12 tysięcy lat temu.

Charakterystyczną cechą rzeźby terenu Pojezierza jest jego niewielkie zróżnicowanie wysokościowe. Obszar ten jest wyjątkowo płaski – różnice wysokości względnych rzadko przekraczają 10 metrów, a wysokości bezwzględne wahają się w przedziale 160-200 m n.p.m. Taka płaska powierzchnia, przy jednoczesnym słabym odpływie wód, sprzyja rozwojowi terenów podmokłych, bagien i torfowisk, które są jednym z najważniejszych elementów krajobrazu tego regionu.

W krajobrazie Pojezierza można wyróżnić kilka charakterystycznych form geomorfologicznych:

• Płaskie, rozległe równiny torfowe, będące efektem zarastania dawnych zbiorników wodnych
• Wały wydmowe – piaszczyste wzniesienia powstałe w wyniku działalności wiatru po ustąpieniu lądolodu
• Jeziora polodowcowe, których misy (zagłębienia) powstały głównie w wyniku wytopienia brył martwego lodu
• Zagłębienia bezodpływowe, w których gromadzi się woda, tworząc lokalne mokradła i małe zbiorniki wodne

Hydrologia regionu

System hydrologiczny Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego stanowi jeden z jego najcenniejszych walorów. Region ten charakteryzuje się wyjątkowo gęstą siecią wód powierzchniowych, obejmującą jeziora, rzeki, kanały melioracyjne oraz rozległe tereny podmokłe.

Jeziora

Na obszarze Pojezierza znajduje się ponad 60 naturalnych jezior, co czyni ten region jednym z najbogatszych w zbiorniki wodne obszarów Polski poza Pojezierzem Mazurskim i Pomorskim. Jeziora Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego są stosunkowo płytkie – średnia głębokość rzadko przekracza 10 metrów, a powierzchnia większości z nich mieści się w przedziale 10-150 hektarów.

Jeziora tego regionu reprezentują różne typy limnologiczne:

• Jeziora eutroficzne – żyzne, z bogatą roślinnością i intensywnymi procesami biologicznymi (np. Jezioro Uściwierz)
• Jeziora mezotroficzne – o umiarkowanej żyzności (np. Jezioro Białe Włodawskie)
• Jeziora dystroficzne – ubogie w składniki odżywcze, zazwyczaj otoczone torfowiskami, o charakterystycznej brunatnej barwie wody (np. Jezioro Moszne)

Do największych i najbardziej znanych jezior Pojezierza należą:

• Jezioro Białe koło Włodawy – największe (106,4 ha) i najgłębsze (33,9 m) jezioro regionu, o wyjątkowo czystej wodzie i dobrze rozwiniętej infrastrukturze turystycznej
• Jezioro Piaseczno – drugie pod względem głębokości (38,8 m), z piaszczystymi plażami i bardzo czystą wodą
• Jezioro Łukie – jedno z większych (81,7 ha), otoczone torfowiskami i lasami
• Jezioro Zagłębocze – popularne miejsce wypoczynku letniego
• Jezioro Krasne – urokliwe jezioro o urozmaiconej linii brzegowej
• Jezioro Rogóźno – jezioro o interesujących walorach przyrodniczych

Rzeki i system melioracyjny

Przez obszar Pojezierza przepływają niewielkie rzeki, z których najważniejsze to:

• Włodawka – prawy dopływ Bugu, przepływająca przez wschodnią część regionu
• Świnka – lewy dopływ Wieprza, odwadniająca zachodnią część Pojezierza
• Piwonia – prawy dopływ Tyśmienicy, przepływająca przez centralną część regionu

Istotnym elementem systemu hydrologicznego jest również rozbudowana sieć kanałów melioracyjnych, z których najważniejszy to Kanał Wieprz-Krzna, wybudowany w latach 50. i 60. XX wieku. Kanał ten, o długości 140 km, połączył dorzecza Wieprza i Bugu, znacząco ingerując w naturalny system wodny Pojezierza i przyczyniając się do osuszenia części terenów podmokłych.

Wody podziemne i torfowiska

Region Pojezierza charakteryzuje się wysokim poziomem wód gruntowych, co w połączeniu z płaskim ukształtowaniem terenu sprzyja rozwojowi ekosystemów bagiennych i torfowiskowych. Torfowiska Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego należą do najlepiej zachowanych i najbardziej rozległych w Polsce. Wyróżnia się tutaj różne typy torfowisk:

• Torfowiska wysokie – zasilane głównie przez wody opadowe, z dominacją mchów torfowców
• Torfowiska niskie – zasilane przez wody gruntowe, bogate w składniki mineralne
• Torfowiska przejściowe – o charakterze pośrednim między wysokimi a niskimi

Klimat

Klimat Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego ma charakter umiarkowany przejściowy z wyraźnymi wpływami kontynentalnymi. Charakteryzuje się stosunkowo długimi i mroźnymi zimami oraz ciepłymi latami. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7,5°C, przy czym średnia temperatura stycznia to około -4°C, a lipca około 18°C.

Roczna suma opadów waha się w granicach 550-600 mm, co jest wartością niższą od średniej krajowej. Opady rozłożone są nierównomiernie w ciągu roku, z maksimum przypadającym na miesiące letnie (czerwiec-lipiec). Okres wegetacyjny trwa średnio 210-215 dni.

Specyficzne warunki mikroklimatyczne występują w otoczeniu jezior i torfowisk, gdzie obserwuje się większą wilgotność powietrza, częstsze mgły oraz łagodniejsze wahania dobowe temperatury.

Świat roślin

Flora Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego jest niezwykle bogata i zróżnicowana, co wynika z różnorodności siedlisk – od suchych wzniesień wydmowych, przez lasy, łąki, do ekosystemów wodnych i bagiennych. Na terenie Pojezierza zidentyfikowano ponad 1000 gatunków roślin naczyniowych, w tym wiele rzadkich i chronionych.

Ekosystemy leśne

Lasy pokrywają około 30% powierzchni Pojezierza. Dominującym typem są bory sosnowe różnych typów – od suchych borów chrobotkowych na wydmach, przez bory świeże, po bory bagienne w obniżeniach terenu. W miejscach żyźniejszych występują lasy mieszane z udziałem dębu, brzozy i osiki. Na terenach podmokłych rozwijają się olsy – lasy z dominacją olszy czarnej, charakteryzujące się okresowym zalewaniem.

Ekosystemy torfowiskowe i bagienne

Szczególnie cenne przyrodniczo są ekosystemy torfowiskowe, które zajmują rozległe obszary Pojezierza. Na torfowiskach wysokich dominują mchy torfowce, wełnianka pochwowata, bagno zwyczajne oraz charakterystyczne krzewinki – żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna i bażyna czarna. Na torfowiskach niskich występują turzyce, trzcina pospolita oraz różne gatunki roślin zielnych.

Wyjątkową wartość przyrodniczą mają torfowiska przejściowe z takimi gatunkami jak rosiczka okrągłolistna i długolistna (rośliny owadożerne), bobrek trójlistkowy, siedmiopalecznik błotny czy storczyki – kukułka plamista i szerokolistna.

Roślinność wodna

Zbiorniki wodne Pojezierza charakteryzują się bogatą roślinnością podwodną i nadwodną. W strefie przybrzeżnej rozwijają się szuwary trzcinowe, pałkowe i turzycowe. W wodzie występują różne gatunki rdestnic, wywłócznik, rogatek, moczarka kanadyjska oraz grzybienie białe i grążel żółty – malownicze rośliny o dużych, pływających liściach i efektownych kwiatach.

Świat zwierząt

Fauna Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego jest równie bogata jak flora, odzwierciedlając różnorodność siedlisk tego regionu. Szczególnie liczne są gatunki związane z ekosystemami wodnymi i bagiennymi.

Ssaki

Na terenie Pojezierza występuje około 50 gatunków ssaków. Do największych należą łosie, które znajdują tu dogodne warunki bytowania w podmokłych lasach i na torfowiskach. Pospolicie występują dziki, sarny i jelenie. Z drapieżników spotkać można lisa, kunę leśną i domową, tchórza, a także coraz liczniejszego szopa pracza – gatunek inwazyjny pochodzący z Ameryki Północnej.

Szczególnie cenne są populacje bobrów europejskich, które po okresie silnego spadku liczebności w XX wieku, obecnie intensywnie się rozmnażają, kształtując krajobraz poprzez budowę tam i żeremi. Na terenach podmokłych licznie występuje wydra, a w lasach – popielica i orzesznica – niewielkie nadrzewne gryzonie.

Ptaki

Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie jest prawdziwym rajem dla ptaków – zidentyfikowano tu ponad 200 gatunków, z czego około 150 regularnie gniazduje na tym terenie. Rozległe trzcinowiska i szuwary stanowią doskonałe miejsce lęgowe dla takich gatunków jak bąk, perkoz dwuczuby, błotniak stawowy, trzciniak i trzcinniczek.

Na torfowiskach i podmokłych łąkach gniazdują rzadkie gatunki, takie jak żuraw, derkacz, kulik wielki i rycyk. Lasy są siedliskiem dla dzięciołów (w tym rzadkiego dzięcioła białogrzbietego), muchołówek, pokrzewek i wielu innych gatunków ptaków śpiewających.

Szczególnie cenne są populacje rzadkich gatunków drapieżnych – bielika, orlika krzykliwego i puchacza. Jeziora Pojezierza stanowią również ważne miejsce odpoczynku dla ptaków migrujących, zwłaszcza wodnych i wodno-błotnych.

Gady i płazy

Na terenie Pojezierza występuje 5 gatunków gadów, w tym rzadki i chroniony żółw błotny, dla którego torfowiska i drobne zbiorniki wodne regionu stanowią jedno z najważniejszych siedlisk w Polsce. Pospolicie występują jaszczurka zwinka i żyworodna oraz zaskroniec zwyczajny.

Płazy reprezentowane są przez 13 gatunków, w tym rzadkie: traszkę grzebieniastą i kumaka nizinnego. Licznie występują żaby: jeziorkowa, wodna, trawna i moczarowa, a także ropucha szara i zielona.

Ryby

W jeziorach, rzekach i kanałach Pojezierza żyje około 30 gatunków ryb. Najpospolitsze to: płoć, leszcz, okoń, szczupak, lin, karaś i karp. W czystych jeziorach występuje sieja i sielawa – gatunki preferujące wody dobrze natlenione i ubogie w związki organiczne.

Bezkręgowce

Niezwykle bogata jest fauna bezkręgowców, szczególnie owadów związanych z ekosystemami wodnymi i bagiennymi. Na uwagę zasługują liczne gatunki ważek, w tym trzepla zielona i zalotka większa. Charakterystycznym elementem fauny są motyle – na torfowiskach występują rzadkie gatunki, takie jak szlaczkoń torfowiec i strzępotek soplaczek. Wśród chrząszczy na wyróżnienie zasługują biegacze, pływaki i kózkowate.

Ochrona przyrody

Ze względu na wyjątkowe walory przyrodnicze, znaczna część Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego objęta jest różnymi formami ochrony przyrody, mającymi na celu zachowanie unikalnych ekosystemów oraz rzadkich gatunków roślin i zwierząt.

Poleski Park Narodowy

Utworzony w 1990 roku Poleski Park Narodowy obejmuje najcenniejsze fragmenty ekosystemów wodnych, torfowiskowych i leśnych zachodniej części Pojezierza. Park zajmuje powierzchnię 9764 ha i chroni unikalne w skali Europy kompleksy torfowisk węglanowych oraz mezotrficzne jeziora. W 2002 roku Park został uznany za Rezerwat Biosfery UNESCO „Polesie Zachodnie”.

Parki krajobrazowe

Na terenie Pojezierza znajdują się dwa parki krajobrazowe:

• Poleski Park Krajobrazowy – utworzony w 1983 roku, obejmujący centralną część Pojezierza
• Sobiborski Park Krajobrazowy – utworzony w 1983 roku, położony we wschodniej części regionu, przy granicy z Ukrainą

Rezerwaty przyrody

Na obszarze Pojezierza utworzono kilkanaście rezerwatów przyrody, chroniących najcenniejsze fragmenty ekosystemów. Do najważniejszych należą:

• Rezerwat „Jezioro Brzeziczno” – chroniący jezioro dystroficzne wraz z otaczającymi je torfowiskami
• Rezerwat „Trzy Jeziora” – obejmujący trzy malownicze jeziora oraz otaczające je lasy i torfowiska
• Rezerwat „Jezioro Moszne” – chroniący jezioro dystroficzne z pływającymi wyspami torfowymi
• Rezerwat „Żółwiowe Błota” – utworzony dla ochrony siedlisk żółwia błotnego

Obszary Natura 2000

Znaczna część Pojezierza wchodzi w skład europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Najważniejsze obszary to:

• Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Poleski Park Narodowy”
• Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Polesie”
• Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Lasy Parczewskie”
• Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Lasy Sobiborskie”

Inne formy ochrony

Dodatkowo na terenie Pojezierza ustanowiono liczne użytki ekologiczne, chroniące mniejsze, ale cenne przyrodniczo obszary, takie jak śródleśne bagienka, niewielkie torfowiska czy stanowiska rzadkich gatunków. Wiele cennych elementów przyrody ożywionej i nieożywionej objętych jest ochroną jako pomniki przyrody.

Znaczenie międzynarodowe

Wartość przyrodnicza Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego została doceniona również na arenie międzynarodowej. Region ten stanowi część Transgranicznego Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”, obejmującego tereny Polski, Ukrainy i Białorusi. Jest to obszar o wyjątkowym znaczeniu dla zachowania bioróżnorodności w skali europejskiej i światowej.

Ponadto, torfowiska Pojezierza zostały wpisane na listę obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym, chronionych Konwencją Ramsarską, jako siedliska ptactwa wodnego i wodno-błotnego o globalnym znaczeniu.

Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie stanowi więc nie tylko regionalny czy krajowy, ale również międzynarodowy skarb przyrodniczy, którego ochrona i zachowanie dla przyszłych pokoleń jest zadaniem o fundamentalnym znaczeniu.